Η παρούσα εργασία αφορά στην αναγνώριση του παραδοσιακού οικισμού Διλόφου Κεντρικού Ζαγορίου από αρχιτεκτονικής-οικιστικής και εξελικτικής σκοπιάς.

Αρχίζοντας από τα πρώτα ιστορικά στοιχεία για το Ζαγόρι και τις πρώτες αναφορές για την ύπαρξη του Διλόφου (πρώην Σωποτσέλι) φτάνουμε στην εικόνα που έχει σήμερα ο οικισμός.

Γίνεται μια χωροταξική και πολεοδομική περιγραφή στην προσπάθεια άντλησης συμπερασμάτων για την εξέλιξη του οικισμού. Περιγράφονται και αναλύονται τα αρχιτεκτονικά, μορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά καθώς και η εξέλιξη τους στο χρόνο. Πώς επηρεάστηκαν από τις κοινωνικοοικονομικές αλλαγές και τι επιπτώσεις υπήρχαν; Τι προβλήματα έχουν προκύψει και πώς αντιμετωπίζεται σήμερα ένας οικισμός που ήταν για αιώνες ζωντανός και παραγωγικός και σήμερα αποκτά ζωή μόνο τους θερινούς μήνες και τις αργίες; Ποιές επεμβάσεις συντελούν στην διατήρηση του παραδοσιακού χαρακτήρα και ποιές τον καταστρέφουν; Πόσο δύσκολο είναι να κρατηθεί μια ισορροπία μεταξύ της εξέλιξης και του σεβασμού προς το μνημείο;

Αυτοί είναι μερικοί προβληματισμοί που τίθενται με στόχο να βρεθεί κάποια λύση που θα οδηγήσει σε ένα βιώσιμο μέλλον για το Δίλοφο και παρόμοιους οικισμούς.

Ο τουρισμός αποτελεί την κύρια οικονομική δραστηριότητα στην περιοχή του Ζαγορίου. Η ανάπτυξή του ξεκινά από τη δεκαετία του ’60, εξελίσσεται και μεταβάλλεται σημαντικά, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας και της οικονομικής κρίσης. Στην εργασία παρουσιάζεται, αναλύεται και αξιολογείται το τουριστικό προφίλ της περιοχής του Ζαγορίου. Διερευνώνται στοιχεία που αφορούν στην εξέλιξη της επισκεψιμότητας στην περιοχή, στην κατανομή μεταξύ Ελλήνων και ξένων επισκεπτών, στη διάρκεια παραμονής των επισκεπτών, στην κατανομή των επισκεπτών μεταξύ Ανατολικού και Κεντροδυτικού Ζαγορίου, στις κυριότερες αιτίες προσέλκυσης των επισκεπτών στην περιοχή, στα προβλήματα και τις ελλείψεις που εντοπίζονται, στην επίδραση της οικονομικής κρίσης στον τουρισμό της περιοχής κλπ. Μέσα από την επεξεργασία και την ανάλυση των δεδομένων επιχειρείται η διαμόρφωση μιας αντικειμενικής εικόνας των χαρακτηριστικών της τουριστικής δραστηριότητας του Ζαγορίου. Η ανάλυση γίνεται μέσω της μεθόδου της Ασαφούς Delphi. Η έρευνα έγινε σε επιλεγμένους οικισμούς του Ζαγορίου. Προκύπτει, μεταξύ άλλων, ότι υπάρχει σημαντική ανισοκατανομή του τουρισμού μεταξύ Ανατολικού και Κεντροδυτικού Ζαγορίου, οι Έλληνες επισκέπτες είναι σημαντικά περισσότεροι από τους ξένους (στο σύνολο της περιοχής), οι ξένοι επισκέπτες διαμένουν περισσότερες μέρες, κατά μέσο όρο, από τους Έλληνες ενώ η οικονομική κρίση επηρέασε αρνητικά τους Έλληνες επισκέπτες, πολύ περισσότερο, σε σχέση με τους ξένους. Επιπλέον, προκύπτει ότι η τριετία 2005 – 2008 υπήρξε η καλύτερη, αναφορικά με τον αριθμό των επισκεπτών που προσέλκυσε η περιοχή, ενώ από το 2009 και μετά υπήρξε σημαντική πτώση της τουριστικής δραστηριότητας που φτάνει και το 70%.

Στην παρούσα εργασία αναπτύσσεται η δημιουργία ενός χάρτη ζωνών επικινδυνότητας εμφάνισης κατολισθητικών φαινομένων, με χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, για την περιοχή του Δήμου Ζαγορίου. Ο χάρτης αποτελείται από πέντε ζώνες επικινδυνότητας και δημιουργήθηκε μετά από γραμμικό συνδυασμό, με βάρη, επτά καθοριστικών παραγόντων εμφάνισης κατολίσθησης και κατάλληλη βαθμονόμηση αυτών από ειδικούς γεωεπιστήμονες. Βάσει αυτού, είναι δυνατός ο προσδιορισμός των άμεσα απειλούμενων οικισμών και η έγκαιρη πρόβλεψη πιθανών κατολισθητικών φαινομένων. Στη συνέχεια, δεδομένου πως στο Ζαγόρι παρατηρείται έντονη κατολισθητική δραστηριότητα, επιλέχθηκε να δοθεί ένα υπόδειγμα τεχνικοοικονομικής μελέτης για την αντιμετώπιση της κατολίσθησης που συνέβη στην Επαρχιακή Οδό Πέτρας – Δεματίου. Συγκεκριμένα, γίνεται εκτενής περιγραφή του φαινομένου, ερμηνεύονται τα αίτιά του, διατυπώνεται πρόταση αποκατάστασης των καταστροφών και πραγματοποιείται εκτίμηση του συνολικού κόστους όλων των απαιτούμενων εργασιών και υλικών για την ολοκλήρωση του έργου.

Η εγκατάλειψη των κτιρίων αποτελεί χαρακτηριστικό των ορεινών περιοχών, απόρροια της πληθυσμιακής εγκατάλειψης και, κατ’ επέκταση, της αποδυνάμωσης του κοινωνικού ιστού. Οι αλλαγές που στράγγιξαν τη ζωή από τις ορεινές περιοχές άφησαν άδεια κτίρια ή και ολόκληρους οικισμούς έρημους. Τα Ζαγοροχώρια αποτελούν ένα σύνολο οικισμών ιδιαίτερης και εξαιρετικά διατηρημένης παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Ωστόσο, διάσπαρτα σε όλο το Ζαγόρι υπάρχουν πολλά κτίρια που δεν στεγάζουν καμία χρήση, έχουν εγκαταλειφθεί και ήδη, σε μεγάλο βαθμό, φθαρεί. Ορισμένα από αυτά αποτελούν σπάνια δείγματα της τοπικής αρχιτεκτονικής με σημαντική πολιτιστική αξία, σε εθνικό επίπεδο. Στην παρούσα εργασία γίνεται, αρχικά, μια συνοπτική παρουσίαση των βασικών εννοιών της γης και του ακινήτου και της σημασίας αξιοποίησης των δημοσίων κτιρίων. Αντικείμενο της εργασίας είναι η τεκμηρίωση προτάσεων για την αξιοποίηση ορισμένων από το σύνολο των εγκαταλειμμένων κτιρίων της περιοχής του Ζαγορίου. Οι προτεινόμενες χρήσεις στοχεύουν στην αναβάθμιση της περιοχής και στην ενίσχυση της ελκυστικότητας και της αξίας της. Στόχος της εργασίας είναι να αναδειχθεί η σημασία της επανάχρησης των παλιών κτιρίων και οι προτεινόμενες χρήσεις να λειτουργήσουν πιλοτικά σε μια συνολική πρόταση ανάπτυξης του υφιστάμενου κτιριακού αποθέματος.

Με άξονα το δίπολο ευεργεσία – sponsoring διερευνάται η  επίδραση, στον  ορεινό πολιτισμό του Ζαγορίου, της μετάβασης από την κοινωνία της «μακράς διάρκειας» στην κοινωνία του καταναλωτισμού. Από το Ζαγόρι της  ευεργεσίας και του πολιτισμού, στο Ζαγόρι - προϊόν προς κατανάλωση από την βιομηχανία του τουρισμού. Το πέρασμα από την προβιομηχανική, παραδοσιακή κοινωνία στη σύγχρονη αποδυναμώνει τη συλλογικότητα και εκφυλίζει την έννοια της ευεργεσίας. Η σύγχρονη κοινωνία υιοθετεί την ανταποδοτική χορηγία, το sponsoring, για την εύνοια της οποίας ο πολιτισμός πρέπει να αποδείξει την (οικονομική) αξία του. Στον στίβο του ανταγωνισμού, που η ηγεμονία της αγοράς έχει ανάγει σε υπέρτατη αξία, οι ορεινές περιοχές είναι εξαιρετικά ευάλωτες. Η αγοραπωλησία του πολιτισμού μοιάζει ελκυστική, όταν το κοινωνικό κράτος συρρικνώνεται και οι ορίζοντες ανάπτυξης στενεύουν. Το αν θα επικρατήσει η λογική του Ζαγορίου για κατανάλωση ή αν θα αναζητηθούν εκείνες οι εσωτερικές δυνάμεις που θα ξαναγεννήσουν τον πολιτισμό στο Ζαγόρι, επαφίεται στην τοπική και την ευρύτερη ελληνική κοινωνία. Το σίγουρο είναι, ότι η πρώτη επιλογή θα οδηγήσει στο τέλος του πολιτισμού του Ζαγορίου.

H επέμβαση, εκ των υστέρων, σε τοπία μεταβιομηχανικά και περιοχές υποβαθμισμένες από παρελθοντικές ανθρώπινες παραγωγικές δραστηριότητες (όπως οι λατομικές), με σκοπό αρχικά τη σταδιακή περιβαλλοντική τους αποκατάσταση και, σε ένα δεύτερο επίπεδο, τη νοηματοδότηση της επανένταξης τους με σύγχρονα μέσα και όρους στο σήμερα αποτελεί συνήθη  πρακτική.  Στην παρούσα εργασία διερευνάται ο καταλληλότερος, σχεδιαστικά, τρόπος αποκατάστασης ενός εγκαταλειμμένου λατομικού πεδίου στο Κεντρικό Ζαγόρι, με στόχο τη δημιουργία ενός πολυλειτουργικού δημόσιου χώρου αναφοράς για κατοίκους και επισκέπτες, ενός τοπόσημου που θα αναδείξει τις χαρακτηριστικές γεωλογικές δομές της περιοχής και θα διηγείται τη διαδικασία παραγωγής του βασικού τοπικού οικοδομικού υλικού που διαμόρφωσε τη χαρακτηριστική οικιστική και αισθητική φυσιογνωμία του Ζαγορίου. Στόχος της εργασίας είναι να αναδειχθεί ότι ο μινιμαλιστικός επανασχεδιασμός του χώρου με τις προτεινόμενες κατασκευές χαμηλού κόστους μπορεί να μετατρέψει ένα πρόβλημα σε συγκριτικό πλεονέκτημα της περιοχής.

Αντικείμενο της εργασίας αυτής αποτελεί η εκτίμηση των θερμικών καταναλώσεων και του συνεπαγόμενου κόστους για τις κατοικίες στο Ζαγόρι καθώς και για τα τουριστικά καταλύματα. Στόχος είναι η ανάδειξη του μεγέθους τους προβλήματος της ενεργειακής επάρκειας στην περιοχή, ιδιαίτερα σε μια εποχή κρίσης με αυξημένες τιμές στο πετρέλαιο θέρμανσης. Μελετώνται οι ενεργειακές ανάγκες σε επτά οικισμούς του Ζαγορίου σε συνάρτηση με τις κλιματικές συνθήκες και τα χαρακτηριστικά των κτιρίων. Παράλληλα, διαμορφώνεται ένα μοντέλο για το κτίριο ενός τυπικού ξενώνα και υπολογίζονται οι θερμικές του ανάγκες. Γίνεται σύγκριση των ενεργειακών και οικονομικών μεγεθών με άλλες χαμηλότερου υψομέτρου περιοχές, ώστε να αναδειχθεί η ένταση του προβλήματος στα ορεινά. Επίσης, υπολογίζεται η ελάφρυνση που προκύπτει για τα νοικοκυριά μέσω της επιδότησης του πετρελαίου θέρμανσης. Λόγω των υψηλών τιμών των καυσίμων και της μεγάλης ενεργειακής ζήτησης στις ορεινές περιοχές, προκύπτει ότι στο Ζαγόρι το ζήτημα της ενεργειακής φτώχειας έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις και η υφιστάμενη πολιτική είναι ανεπαρκής για την αντιμετώπισή του. Τέλος, προτείνονται ορισμένα μέτρα που πρέπει να χαρακτηρίζουν μια αποτελεσματική πολιτική για τις ορεινές περιοχές, προκειμένου να υπάρξει απρόσκοπτη κάλυψη των ενεργειακών φορτίων στις κατοικίες και τις τουριστικές επιχειρήσεις.

Η εργασία αυτή έχει θέμα τα τοπικά κοινωνικά κινήματα που αναπτύσσονται ενάντια στη χωροθέτηση κάποιου έργου υποδομής ή ανάπτυξης. Κυρίως αντικείμενο της αποτελεί η μελέτη της περίπτωσης της Βωβούσας Ιωαννίνων, στην οποία υπάρχει πρόταση για την απόληψη τμήματος της παροχής νερού του ποταμού Αώου που διέρχεται μέσα από τον οικισμό σε ανάντη θέση και άντλησή του στον ταμιευτήρα του ΥΗΣ Πηγών Αώου, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις στην τοπική κοινωνία. Το προτεινόμενο έργο παρουσιάζεται και εξετάζεται τόσο από τεχνo-οικονομική σκοπιά όσο και από κοινωνική πλευράς. Για τη μελέτη των κοινωνικών διεργασιών κατά τη γέννηση και την εξέλιξη του κοινωνικού κινήματος χρησιμοποιήθηκε μια συνδυαστική μεθοδολογία, η οποία βασίστηκε αφ' ενός σε ημι-δομημένες συνεντεύξεις από ανθρώπους- κλειδιά αλλά και από απλούς πολίτες και, αφ' ετέρου, σε συστηματική παρακολούθηση και καταγραφή των τεκταινόμενων καθώς και συμμετοχή σε διάφορες διαδικασίες του κινήματος όπως συνελεύσεις, εκδηλώσεις και ημερίδες. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι πρόκειται για ένα κίνημα που φαίνεται ότι δεν εμπίπτει στη θολή κατηγορία NIMBY (Not In My BackYard), αλλά αποτελεί ένα ώριμο κοινωνικό κίνημα, με τοπικά αλλά όχι τοπικιστικά χαρακτηριστικά, με πολιτικούς στόχους, σαφή και τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία και ευρεία αποδοχή από την κοινωνία τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε υπερτοπικό – εθνικό επίπεδο.