Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου συμπληρώνει φέτος την ένατη χρονιά λειτουργίας του. Το μεταπτυχιακό αυτό ξεκίνησε την πορεία του μέσα στην κρίση και συνεχίζει, απέναντι σε εμπόδια και δυσκολίες, αντλώντας έμπνευση από το πείσμα των ορεινών κοινωνιών, τις οποίες συστηματικά προσεγγίζει. Κάθε χρόνο «υιοθετούμε» μια περιοχή, τη μελετούμε συστηματικά και οι σπουδαστές μας ασκούνται, όχι επί χάρτου, αλλά πάνω σε πραγματικά προβλήματα. Την ακαδημαϊκή χρονιά 2016-2017 το μεταπτυχιακό μας πρόγραμμα εστίασε την εκπαιδευτική και ερευνητική του δραστηριότητα σε μια εκτεταμένη και ενδιαφέρουσα γεωγραφική ενότητα της Ηπείρου, το Δήμο Ζίτσας.

Η Ζίτσα, ως Δήμος της Ηπείρου, συγκεντρώνει τα τυπικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν, ευρύτερα, την Ήπειρο. Κατ’ αρχάς έχει πλούσια ιστορία και μια μακρά παράδοση που σχετίζεται με μεγάλους ευεργέτες, οι οποίοι με τη συνεισφορά τους βοήθησαν σημαντικά τόσο την τοπική κοινωνία όσο και την Ελλάδα, ευρύτερα. Η Ζίτσα έχει, επίσης, το δικό της μουσικό ιδίωμα με σημαντική συνεισφορά στο μοναδικό μωσαϊκό της ηπειρώτικης μουσικής. Μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά ηπειρώτικα τραγούδια (όπως η Μαριόλα και οι Κλέφτες) καθώς και μουσικοί που έχουν χαράξει μεγάλη πορεία στην παραδοσιακή μουσική προέρχονται από τη Ζίτσα.

Ο σημερινός Δήμος Ζίτσας, όπως προέκυψε μετά τη διοικητική μεταρρύθμιση του «Καλλικράτη», περιλαμβάνει μια μεγάλη γεωγραφικά περιοχή (πάνω από 560 km2), με έντονες διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις. Μέσα στο Δήμο υπάρχουν απομονωμένα χωριά με λιγοστούς κατοίκους αλλά και περιοχές που, ουσιαστικά, λειτουργούν ως προάστεια των Ιωαννίνων, τα οποία είναι φανερό ότι ασκούν μια έντονη δύναμη ενσωμάτωσης πάνω τους.

Πώς θα πορευτεί, λοιπόν, αυτή η περιοχή στο μέλλον; Η επιστημονική ομάδα του μεταπτυχιακού μας προγράμματος και του ΜΕ.Κ.Δ.Ε έθεσε στο κέντρο του προβληματισμού της αυτό το ερώτημα, αναζητώντας αναπτυξιακές δυνατότητες, αποκαλύπτοντας ευκαιρίες και προτείνοντας λύσεις σε προβλήματα, με μια φρέσκια ματιά και αξιοποιώντας την αιχμή της τεχνολογίας.

Ας ξεκινήσουμε με με ένα αρχικό ερώτημα: Ποια είναι η ταυτότητα του Δήμου Ζίτσας;

Καθώς περιοχές της Ηπείρου, όπως το Πωγώνι, είναι ταυτισμένες βαθύτερα στη συλλογική μνήμη με την ηπειρώτικη μουσική, ενώ άλλες περιοχές όπως το Μέτσοβο, έχουν πανελλαδική ακτινοβολία όσον αφορά στους ευεργέτες, δεν αρκούν μόνο αυτά τα στοιχεία, υπαρκτά και πλούσια στην περιοχή, για τη σύνθεση της ταυτότητας της περιοχής. Ούτε από μόνα τους τα αμπέλια και τα κρασιά της Ζίτσας αρκούν για να χτιστεί η ταυτότητα του Δήμου. Η ταυτότητα μιας περιοχής πρέπει να περιλαμβάνει τόσο τα βασικά της χαρακτηριστικά όσο και τα ιδιαίτερά της γνωρίσματα. Πρέπει, ακόμη, να υπάρχει μια ισορροπία ανάμεσα στα δύο. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι η ταυτότητα δεν είναι κάτι που αποφασίζεται ερήμην της τοπικής κοινωνίας. Αποτελεί βασική προϋπόθεση να προκύπτει από την τοπική κοινωνία, αυτή να την αγκαλιάσει και να την αναδείξει. Όμως, στο σύγχρονο κόσμο, πολύ συχνά, η διαμόρφωση της ταυτότητας δεν παράγεται αποκλειστικά από τους ντόπιους. Είναι χρήσιμη η ματιά ενός εξωτερικού παρατηρητή που μπορεί να φωτίσει πλευρές οι οποίες ίσως περνούν απαρατήρητες ή ξεθωριάζουν από την τριβή της καθημερινότητας.

Ας δούμε, λοιπόν, μερικά στοιχεία της περιοχής της Ζίτσας που έχουν σημασία.

Πρώτον, η Ζίτσα είναι ένα «πνευματοχώρι». Δεν ήταν μόνο κατά το παρελθόν. Είναι και θα συνεχίσει να είναι. Στο Πνευματικό Κέντρο που χρονολογείται από το 1858 υπάρχει η επιγραφή «Δράξασθε παιδείας μήποτε οργισθεί Κύριος», ο ψαλμός του Δαυίδ από την Παλαιά Διαθήκη από τον οποίο ο Αδαμάντιος Κοραής, ο πιο σημαντικός εκπροσώπος του ελληνικού διαφωτισμού, δανείστηκε την πιο γνωστή προτροπή του, «Δράξασθε Παιδείας». Πάνω από ενάμισι αιώνα μετά, φαίνεται ότι η προτροπή αυτή είναι ζώσα και δρώσα δύναμη στην τοπική κοινωνία. Οπωσδήποτε, δεν είναι κάτι που βλέπεις εύκολα σε έναν οικισμό 700 κατοίκων, τη Ζίτσα, να υπάρχει πινακοθήκη χαρακτικής αλλά και βιβλιοπωλείο. Άραγε απλά «έτυχε» στην Κληματιά, μια εμπνευσμένη νηπιαγωγός, η Μαρία Τοπολιάτη, να πρωτοστατεί σε ένα εκπαιδευτικό πείραμα που έχει προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον; Στο Σουλόπουλο γίνονται εκδηλώσεις βράβευσης λογοτεχνών και το Λύκειο Ελεούσας βρίσκεται πολύ ψηλά  στον πίνακα των επιτυχιών στις Πανελλήνιες. Αυτά, όλα μαζί δεν είναι τυχαία. Η σχέση της Ζίτσας «με τα γράμματα» είναι διαχρονική, παρούσα, και αποτελέι ένα ιδιαίτερο στοιχείο της ταυτότητάς της.

Δεύτερον, η περιοχή της Ζίτσας έχει μια ισχυρή παραγωγική βάση, η οποία αποτελεί ένα σημαντικό πλεονέκτημα σε σχέση με άλλους Δήμους της Ηπείρου. Βεβαίως, η βάση αυτή κλονίσθηκε συθέμελα, όπως παντού στη χώρα, από το ισχυρό χτύπημα της κρίσης, αλλά όχι μόνο άντεξε αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις ενισχύθηκε. Περίπου 800 εργαζόμενοι στις μεγάλες πτηνοτροφικές μονάδες της περιοχής και μια ισχυρή αμπελουργική/ οινοποιητική δραστηριότητα δίνουν το δικαίωμα στην περιοχή να κοιτάζει το μέλλον με αυτοπεποίθηση. Υπάρχει, όμως, και κάτι άλλο, βαθύτερο. Ένα ακόμη πιο ισχυρό πλεονέκτημα. Η περιοχή, έχει μια κουλτούρα παραγωγής, η οποία αποτελεί ένα δυνατό σημείο για τη μελλοντική της πορεία. Πολλοί από τους κατοίκους, ακόμη κι αν έχουν κάποια άλλη βασική απασχόληση, διατηρούν μια δεύτερη δουλειά στον τομέα της πρωτογενούς παραγωγής. Θα τολμούσα να πω ότι η προδιάθεση για να περάσει κανείς «από την ιδέα στη δράση», τόσο ηττημένη στην Ελλάδα της κρίσης, στην περιοχή είναι ισχυρή.

Τρίτον, ο Δήμος Ζίτσας είναι ένας ζωντανός Δήμος. Από την εμπειρία μου σε αυτό το μακρύ ταξίδι στις ορεινές περιοχές της Ηπείρου, που κρατάει τώρα δέκα χρόνια, έχω αντιληφθεί ότι η ύπαρξη ενός καφενείου είναι απόδειξη ότι μια ξεχασμένη περιοχή έχει ακόμη «σφυγμό». Η ύπαρξη ενός σχολείου είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να μιλά κανείς για μέλλον. Όμως, η ύπαρξη ενός αθλητικού σωματείου είναι απόδειξη σφρίγους, ευρωστίας, μιας κοινωνίας. Θύελλα Ελεούσας, Πασσαρών Ροδοτοπίου, Αλμυρός Βουνοπλαγιάς, Α.Ε. Κληματιάς, Α.Ε. Καμποχωρίων, Αετός Πρωτόπαππα, Α.Ο. Ζίτσας, Α.Ε. Καρυών, Α.Ο. Δαβάκης, Φλόγα Πετσαλίου, Δόξα Αναργύρων, Αετός Αγίου Ιωάννη, Α.Ε, Ρίζας κ.α ακούγονται στα αυτιά μου ως χαρμόσυνος ύμνος, ως εμβατήριο ελπίδας.

Τέταρτον,  ο Δήμος Ζίτσας διαθέτει μεγάλες εκτάσεις παρθένας φύσης. Μεγάλα δάση και ποτάμια συνθέτουν ένα σκηνικό μοναδικής φυσικής ομορφιάς. Κι αυτά τα ιδιαίτερης αισθητικής τοπία, που πραγματικά φαίνονται ανέγχιχτα από το σύγχρονο τρόπο ζωής,  βρίσκονται πολύ κοντά στο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Ηπείρου. Σε λιγότερο από μία ώρα ταξιδιού, μπορεί κάποιος από τα Ιωάννινα να απολαύσει μια πραγματική απόδραση από την αστική καθημερινότητα και τη μιζέρια που πολλές φορές αυτή κουβαλάει.

Πέμπτον, οι μεγάλες αντιθέσεις του Δήμου δεν πρέπει να κατανοούνται μόνο ως πρόβλημα. Είναι, ταυτόχρονα, και η μεγάλη του δύναμη. Στη συμπληρωματικότητα των διαφόρων περιοχών πρέπει να αναζητηθεί η ισορροπία στο Δήμο και όχι στην ομογενοποίηση του Δήμου. Έτσι, τα διαφορετικά πρόσωπα του Δήμου δεν θα εξαντληθούν από μια υποβόσκουσα αντιπαράθεση, αλλά θα μπορέσουν να συνεισφέρουν με τον δικό τους τρόπο σε μια αξιοβίωτη ζωή για τον κάτοικο του Δήμου. Αυτός, εξάλλου, πρέπει να είναι και ο κεντρικός στόχος της  Δήμοτικής Αρχής.

Για αυτήν, λοιπόν, την ξεχωριστή περιοχή της Ηπείρου οι σπουδαστές, οι συνεργάτες και οι διδάσκοντες του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» του Ε.Μ.Π. ένωσαν τις προσπάθειές τους, ώστε να υπάρξει μια τεκμηριωμένη συμβολή στη μελλοντική της πορεία, στην ολοκληρωμένη της ανάπτυξη.

Μία εργασία αφιερώθηκε στην αποτύπωση των απόψεων των μαθητών της περιοχής για τον τόπο τους, για τα όνειρα και τις αγωνίες τους, ώστε να προσεγγίσουμε και να καταλάβουμε καλύτερα την έμψυχη βάση του μέλλοντος του Δήμου. Τέσσσερις εργασίες εστιάζουν σε ζητήματα που σχετίζονται με την παραγωγική βάση της περιοχής. Συγκεκριμένα ερευνώνται: Οι δυνατότητες αξιοποίησης των κουκουτσιών των αμπελιών, οι προοπτικές των αγροτικών καλλιεργειών, το ζήτημα της άρδευσης των αμπελιών και οι συγκρούσεις χρήσεων γης. Η Ζίτσα αν και έχει πλούσιο υδατικό δυναμικό αντιμετωπίζει προβλήματα ρύπανσης στο μεγαλύτερο ποτάμι της, τον Καλαμά. Γι’ αυτό και μία εργασία εξειδικευμένα μελετά το θέμα αυτό. Επίσης, πρόβλημα ρύπανσης προκύπτει από την κτηνοτροφική δραστηριότητα και ειδικότερα από τα πτηνοτροφεία. Μέσω της διερεύνησης των προοπτικών δημιουργίας μιας μονάδας βιοαερίου επιχειρείται να μελετηθεί πώς το πρόβλημα αυτό θα μετατραπεί σε ευκαιρία ανάπτυξης. Δύο εργασίες αφιερώνονται σε ζητήματα ανάπλασης περιοχών και χώρων που θα μπορούσαν να προσελκύσουν, έτσι, δραστηριότητες και επισκέπτες. Μπαίνουν οι βάσεις ενός στρατηγικού σχεδίου ανάπλασης των λατομείων της Κληματιάς και γίνεται μία πρόταση ανάπλασης του στρατοπέδου της Βροσίνας. Ακόμη, διατυπώνεται ένα πλαίσιο προτάσεων για την αισθητική αναβάθμιση του ιστορικού εμπορικού κέντρου της Ζίτσας. Πόλο έλξης επισκεπτών αλλά και κέντρο πνευματικής κίνησης για την περιοχή μπορεί να αποτελέσει η πινακοθήκη χαρακτικής, γι’ αυτό και μία εργασία αφιερώνεται στη διερεύνηση των προοπτικών ανάπτυξής της. Μία εργασία εστιάζει στις δυνατότητες προσέλκυσης επισκεπτών στο Δήμο Ζίτσας μέσω της αναβίωσης του Δερβενίου ως ποδηλατόδρομου/ μονοπατιού αναψυχής. Διερευνάται αναλυτικά το ζήτημα της απομόνωσης στο Δήμο Ζίτσας και δημιουργείται ο χάρτης απομόνωσης της περιοχής, ώστε να υπάρξει σαφής εικόνα για το πρόβλημα αυτό σε ένα Δήμο με σημαντικές αντιθέσεις. Από την άλλη πλευρά, εξετάζεται αναλυτικά η περίπτωση της Ελεούσας και η δυνατότητα ανάπτυξής της, έναντι του κινδύνου ενσωμάτωσης και απορρόφησής της από την πόλη των Ιωαννίνων. Για τον εκσυγχρονισμό του Δήμου Ζίτσας μέσω της αξιοποίησης των ψηφιακών τεχνολογιών, μία εργασία εστιάζει στην ανάπτυξη εφαρμογής για κινητά τηλέφωνα, μέσω της οποίας ο Δήμος θα μπορεί να ενημερώνεται από τους πολίτες για προβλήματα που εντοπίζουν. Τέλος, δίνουμε ζωή σε ένα από τα πιο όμορφα παραμύθια της Ζίσας, το παραμύθι της Μονοβύζας.

Στόχος μας είναι μέσα από τις εργασίες αυτές να βάλουμε ένα λιθαράκι στην προσπάθεια της τοπικής κοινωνίας να πορευτεί στο μέλλον, σε μια εποχή δύσκολη και απαιτητική. Η σημερινή ημερίδα είναι το βήμα για την ενημέρωση των κατοίκων και των φορέων της Ζίτσας. Αλλά, όπως πάντα, ο πρώτος και τελευταίος λόγος ανήκει στους κατοίκους της περιοχής. Θα είμαστε ευτυχείς, αν έχουμε συμβάλει στο να δουν τον τόπο τους με μια φρέσκια ματιά και αν έχουμε μπολιάσει με νέες ιδέες τον αγώνα τους να κάνουν τον τόπο τους καλύτερο.