1948. Η Ελλάδα μετά την κατοχή ταλανίζεται από τη δίνη του εμφυλίου πολέμου. Την ίδια χρονιά βραβεύεται με το Νομπέλ Ιατρικής-φυσιολογίας ο Ελβετός Πωλ Χέρμαν Μίλερ. Όσο παράξενο κι αν φαίνεται το συγκεκριμένο βραβείο θα έπρεπε να απονεμηθεί στον δικό μας γιατρό. Τον Θανασάκη Μαντέκο. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

1903. Στο Ανήλιο Μετσόβου ο Γεώργιος Μαντέκος και η Μαρία Πανογλέπη φέρνουν στον κόσμο ένα αγοράκι, τον Θανασάκη Μαντέκο (του Πρικολίτση). Πηγαίνει στο δημοτικό σχολείο Ανηλίου και βάζει στο νου του ένα παράτολμο σχέδιο, για ένα παιδί ενός χωριού στην καρδιά της Πίνδου εκείνη την εποχή: Να γίνει γιατρός. Συνεχίζει στο Σχολαρχείο στο Μέτσοβο και ολοκληρώνει τις γυμνασιακές του σπουδές στη Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων. Οι εμπειρία από τις δυσκολίες που είχε συναντήσει στο Γυμνάσιο είχε δυναμώσει τη θέληση και το θάρρος του να ξεπεράσει κάθε εμπόδιο. Τότε ήταν υποχρεωμένος αρκετές φορές κάθε χρόνο να κάνει τον μαραθωνοδρόμο, πεζοπορώντας κάθε φορά την απόσταση 60-70 χιλιομέτρων Ανήλιο – Ιωάννινα, με τμήματα μονοπατιών στα χείλη βαράθρων πολλές φορές και φορτωμένος με τρόφιμα. Το 1921-1926 φοιτά στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη διάρκεια των σπουδών του εργάστηκε στο Υπουργείο Γεωργίας και στην Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, βοηθώντας έτσι στην αποκατάσταση 1,5 εκατομμυρίου συνανθρώπων μας. Μετά την αποφοίτησή του υπηρέτησε (1926-28) ως έφεδρος Ανθυπίατρος στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων.

Αργότερα, ως αγροτικός γιατρός πλέον, ακολουθεί ξανά μια δύσκολη πορεία επί μια πενταετία στα ορεινά χωριά του Μετσόβου, χρησιμοποιώντας ως μεταφορικό μέσο ένα άλογο. Τα μόνα φάρμακα ήταν η κινίνη, η ασπιρίνη, η δακτυλίτιδα, το λάβδανο. Ούτε σουλφαμίδες, ούτε αντιβιοτικά υπήρχαν τότε και ο ρόλος του γιατρού παρόμοιος με αυτόν της εποχής του Ιπποκράτη. Δηλαδή χρησιμοποίηση του μυαλού, της όρασης, της ακοής και της αφής, αλλά με καλοσύνη και ανθρωπιά.

Από το 1933 διετέλεσε βοηθός της 1ης παθολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ειδικεύτηκε στην ελονοσία και εντομολογία στο πλευρό του καθηγητή Barber. Το Μάιο του 1934 προσλαμβάνεται στο τμήμα Διεθνούς υγιεινής του Ιδρύματος Ροκφέλερ και εργάζεται στην Καβάλα με άλλους Ελονοσιολόγους στο Εργαστήριο Ελονοσιολογικών Μελετών. Εκεί ήταν που γνώρισε και τη σύζυγό του Ευτυχία Κατοπόδη η οποία βρισκόταν εκεί με μετάθεση ως δασκάλα. Ακολούθως και μέχρι το Μάρτιο του 1937, κάνει ελονοσιολογικές μελέτες σε περιοχές της Μακεδονίας, της Λάρισας, της Λαμίας και των Κυκλάδων. Λίγους μήνες μετά, το Σεπτέμβριο, βρίσκεται στις ΗΠΑ ως ο πρώτος Έλληνας ιατρός με υποτροφία από το ίδρυμα Rockefeller και γίνεται δεκτός στη σχολή Δημόσιας υγείας του Harvard, από όπου αποφοίτησε το 1938 με πτυχίο Master of Public Health.

Το 1940 διορίστηκε επιμελητής στο τμήμα ελονοσίας της Υγειονομικής σχολής Αθηνών, από όπου συνέβαλλε ουσιαστικά στην προώθηση του ανθελονοσιακού αγώνα. Ο Β παγκόσμιος πόλεμος διέκοψε όλα τα προγράμματα με αποτέλεσμα το 1942, μαζί με την φτώχεια την ένδεια και την κατοχή, ο μισός πληθυσμός της ηπειρωτικής Ελλάδας να είχε προσβληθεί από ελονοσία. Το 1943 λόγω της μεγάλης διασποράς του εξανθηματικού τύφου στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, ο ελβετικός ερυθρός σταυρός διέθεσε μικρές ποσότητες του φθειροκτόνου εντομοκτόνου NEOCID, το οποίο αργότερα έγινε γνωστό ως DDT για τη χρήση σε επιλεγμένες περιπτώσεις. Έτσι ξεκίνησαν οι επιστημονικές έρευνες του Α. Μαντέκου με αποτέλεσμα η Ελλάδα να πρωτοπορήσει  στον ανθελονοσιακό αγώνα. Τον Ιούνη του 1943 υποβάλλει διδακτορική διατριβή με τον τίτλο ''Εντομολογικαί και επιδημιολογικαί παρατηρήσεις επί της ελονοσίας'', η οποία και γίνεται δεκτή από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών με βαθμό ''άριστα''

1944. Η ελονοσία θερίζει. Στον συνολικό πληθυσμό της χώρας πάσχουν 2.000.000 άτομα και η νόσος ενδημεί  σε 6000 από τα 11000 χωριά. Τότε ήταν που ο υγειονολόγος Α. Μαντέκος δημοσίευσε μια πρωτοποριακή επιστημονική εργασία σε ένα γερμανικό περιοδικό, η οποία άλλαζε τα δεδομένα, όχι μόνο για την υγεία, αλλά και τη ιστορία της ανθρωπότητας. Αποδεικνύοντας την  εκπληκτική δράση του DDT στην καταπολέμηση των κουνουπιών, ακόμη και σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις στα στάσιμα αλλά και στα τρεχούμενα νερά. Κατά τα έτη 1945-46, ενώ σε άλλες χώρες συζητούσαν ακόμη για την εφαρμογή του DDT, η υγειονομική Σχολή εφάρμοζε τη μαζική του χρήση. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνάς του διαμορφώθηκε στη συνέχεια το εθνικό πρόγραμμα καταπολέμησης της νόσου με απόλυτη επιτυχία και σε διάστημα δύο ετών απήλλαξε τη χώρα από τη μάστιγα της ελονοσίας..

Η ανακάλυψή του μάλιστα υιοθετήθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων εθνών για παγκόσμια χρήση, συμβάλλοντας καθοριστικά στην επιβίωση και ανάπτυξη των λαών της Αφρικής και της Ασίας.

Ο Α. Μαντέκος είχε όλες τις προϋποθέσεις για την διεκδίκηση του βραβείου Νομπέλ. Στη δίνη όμως του πολέμου και του εμφύλιου που ακολούθησε, δεν προτάθηκε ποτέ.

Η αναγνώριση ήρθε 57 χρόνια αργότερα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών (Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδημιολογίας) και την ελληνική εταιρεία AIDS και σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων. Το Δεκέμβριο του 2001 σε μια σεμνή τελετή βραβεύτηκε ο 98χρονος τότε επιστήμονας και πρωτεργάτης του ανθελονοσιακού αγώνα. Ο αναπληρωτής καθηγητής κ. Χατζάκης αναφέρει: ‘’ Είναι αντικείμενο για μελέτη και αυτογνωσία το γεγονός ότι η παγκόσμια πρωτοπορία της Ελλάδας και των πρωτεργατών του ανθελονοσιακού αγώνα δεν έχει καταγραφεί ιστορικά στο βαθμό που της αξίζει’’ επισημαίνοντας πως ‘’το μεγάλο επίτευγμα δεν έχει περάσει στις νεότερες γενιές, όχι μόνο των κλινικών γιατρών, αλλά και των γιατρών δημόσιας υγείας’’. Ο Καθηγητής κ. Δημήτρης Τριχόπουλος υπογράμμισε πως ‘’Ο Α. Μαντέκος έβαλε τη σφραγίδα του στην παγκόσμια ιστορία της πρόληψης, στην παγκόσμια ιστορία της καταπολέμησης της ελονοσίας. Καμία νόσος από καταβολής του ανθρώπου δεν είχε τόσο πολλά θύματα, όσο η ελονοσία και κανενός νοσήματος η καταπολέμηση δεν είχε τόσο δραματικές συνέπειες, όχι μόνο στην υγεία αλλά και στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το ότι υπάρχει μια ανεγειρόμενη ήπειρος όπως η Αφρική, αυτό οφείλεται στην εκρίζωση της ελονοσίας, που άλλαξε την γεωπολιτική όλου του κόσμου. Εάν ο Μαντέκος ήταν Σκανδιναβός ή Άγγλος θα είχε φτάσει πολύ κοντά στη διεκδίκηση του Νομπελ.

Ο Μαντέκος σε συνεργασία με άλλους επιφανείς επιστήμονες της ιατρικής δημοσίευσε ή ανακοίνωσε 15 εργασίες, ενώ ο ίδιος αρθρογράφησε από το 1939 έως το 1964 με 24 άρθρα του. Ειδικά για την Ήπειρο το Φεβροάριο του 1946 αρθρογράφησε στην ''Ηπειρωτική Ζωή'', με θέμα ''Ποια είναι τα προβλήματα Υγιεινής στην Ήπειρο και πως μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά''.

Το 2001 σε ηλικία 98 χρονών μας έλεγε ο Α. Μαντέκος: ‘’Με τον τρόπο που εργάστηκα θέλησα να αποδείξω πως το μοντέλο συνδυασμού θεραπευτικής και προληπτικής ιατρικής είναι εφαρμόσιμο και αποτελεσματικό. Ο συνδυασμός αυτός στην πράξη είναι αναγκαίος τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, λόγω της ελαττώσεως των μολυσματικών και αύξησης των χρόνιων, εκφυλιστικών ασθενειών, στην αντιμετώπιση των οποίων είναι απαραίτητη η ενημέρωση, εκπαίδευση και συνεργασία του ίδιου του ασθενούς. Αν θα υιοθετηθεί από την πολιτεία και το ιατρικό σώμα το μέλλον θα δείξει. Πάντως εγώ το προσπάθησα. Ακόμα και στα τελευταία του χρόνια είχε αποστείλει προς δημοσίευση ένα άρθρο με το οποίο εξέφραζε τη γνώμη ότι η αχίλλειος πτέρνα του συστήματος υγείας στη χώρα μας είναι η υποβάθμιση του ρόλου της πρόληψης των ασθενειών και η ανάγκη για την παρουσία ικανών και καλά καταρτισμένων υγιεινολόγων.

Ο επιφανής αυτός άνδρας και επιστήμονας Ανηλιώτης απεβίωσε στις 14 Απρ. Του 2006 πλήρης ημερών (103 ετών) στην Αθήνα όπου και ενταφιάστηκε.