Όταν οι δυσκολίες εντείνονται, τόσο πρέπει να μεγαλώνει η επιμονή και το πείσμα. Έτσι, με σκληρή δουλειά, κόντρα σε κάθε λογής εμπόδια, το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» συνεχίζει και φέτος την προσπάθεια συστηματικής μελέτης των βουνών, πραγματοποιώντας μια επιστημονική ημερίδα αφιερωμένη στην περιοχή του Πωγωνίου.

Στα βουνά χτυπούσε για περίπου πέντε αιώνες η καρδιά της Ελλάδας. Μέσα στον εικοστό αιώνα, απανωτά χτυπήματα (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Εμφύλιος, Μετανάστευση, Αστυφιλία) άλλαξαν άρδην το σκηνικό κι η ορεινή Ελλάδα μπήκε στο περιθώριο. Από τη δεκαετία του ’90 και μετά φάνηκαν, έστω αναιμικές, τάσεις επιστροφής του πληθυσμού στις ορεινές περιοχές. Στα δύσκολα χρόνια της κρίσης το στοίχημα είναι οι τάσεις αυτές να μη σβήσουν. Θέλουμε οι ορεινές περιοχές – που ήταν πάντα καταφύγιο για τους κυνηγημένους – να υποδεχθούν τους ανθρώπους που αναζητούν διέξοδο στα προβλήματα κι έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής κι όχι να δεχθούν ένα τελικό, μη αναστρέψιμο χτύπημα. Κάθε χρόνο το μεταπτυχιακό μας πρόγραμμα «υιοθετεί» μια ορεινή περιοχή και επιχειρεί με στοχευμένες προτάσεις να συμβάλει στο ζωντάνεμά της.

Το Πωγώνι είναι μια γεωγραφική ενότητα, σε πολλούς άγνωστη. Οι επισκέπτες της Ηπείρου, βασικά, προτιμούν το γειτονικό Ζαγόρι για τις εκδρομές τους ή τις περιοχές του Μετσόβου και των Τζουμέρκων. Κι όμως, αυτή η όχι ιδιαίτερα προβεβλημένη μεθοριακή περιοχή είναι ένα από τα πιο βασικά κομμάτια της ιστορίας και της ψυχής της Ηπείρου. Για να γίνει αντιληπτό αυτό, δε χρειάζεται παρά να ακούσει κανείς λίγους στίχους από ένα πολυφωνικό τραγούδι ή μερικά γυρίσματα του κλαρίνου σε ένα πωγωνίσιο σόλο. Πέρα από αυτά τα στοιχεία που χαρίζουν ισχυρή ταυτότητα στο Πωγώνι, η περιοχή αυτή διαθέτει σημαντικά πλεονεκτήματα και ευκαιρίες, όπως: σημαντικό μόνιμο πληθυσμό, κομβική γεωγραφική θέση, αρκετά μεγάλες πεδινές εκτάσεις, τοπία ιδιαίτερου κάλλους, πληθώρα μνημείων και σημαντικούς οικισμούς. Βασικό πρόβλημα της περιοχής είναι ότι ο πληθυσμός γερνά και οι ευκαιρίες απασχόλησης μειώνονται. Συνεπώς, το στοίχημα είναι να συγκρατηθεί ο πληθυσμός της περιοχής και να προσελκυθούν νέοι κάτοικοι, αξιοποιώντας κατάλληλα τις σημαντικές υφιστάμενες παραγωγικές δυνατότητες αλλά και ανοίγοντας δρόμους για νέες.

Αρχικά, θα πρέπει να απαντηθεί το ερώτημα της ταυτότητας της περιοχής. Επιτρέψτε μου κάποιες παρατηρήσεις πάνω σε αυτό. Δε συμμερίζομαι τις ανησυχίες για έλλειψη ταυτότητας του τόπου, στηριγμένες στην απώλεια σημαντικού μέρους της παραδοσιακής φυσιογνωμίας πολλών χωριών. Είναι, βέβαια, μια σημαντική απώλεια, η οποία θα πρέπει να αντιστραφεί, αλλά υπάρχουν πολλά άλλα ισχυρά ενοποιητικά στοιχεία που προσδίδουν στον τόπο μια έντονη προσωπικότητα, αν και πάντα όχι ορατή με το κριτήριο της εικόνας.

Ας πάρουμε, ως παράδειγμα, το πωγωνίσιο τραγούδι. Τι το ιδιαίτερο έχει και σκλαβώνει τις καρδιές όχι μόνο των Ηπειρωτών, αλλά ανθρώπων από όλο τον κόσμο; Δεν είμαι μουσικολόγος, μιλάω μόνο ως εραστής αυτής της υπέροχης μουσικής.

Πρώτον, οι πρόγονοί μας εισήγαγαν μια έννοια, ξένη για τους περισσότερους πολιτισμούς, την «χαρμολύπη». Τη συνύπαρξη χαράς και λύπης. Σε ποιο άλλο μουσικό είδος θα βρει κανείς αυτόν τον υπέροχο συνδυασμό, που στέκεται αγέρωχα απέναντι στη θλίψη της απώλειας και του θανάτου, «τσιγκλώντας» την, γεννώντας συναισθήματα τόσο αντίθετα π.χ. από τα κλαψουρίσματα των «σκυλάδικων»; Δεύτερον, το πωγωνίσιο τραγούδι είναι πολυφωνικό τραγούδι. Οι άνθρωποι εδώ είναι εκπαιδευμένοι, από τα γεννοφάσκια τους, να δημιουργούν συλλογικά. Εσάς, σας φαίνεται απλό, φυσιολογικό, όπως η αναπνοή. Αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο. Είναι σαν να ζωγραφίζουν, όλοι μαζί, ένα πίνακα ταυτόχρονα. Κάθε ένας υποπτεύεται που «πατάει» ο διπλανός, γεμίζει τον ήχο αντίστοιχα, προσθέτει μια ηχητική πινελιά που από μόνη της δε θα ήταν τίποτε, μπορεί να ακουγόταν και ως παραφωνία,  αλλά την ώρα και τη στιγμή που ακούγεται  είναι ένα μικρό θαύμα. Τόσοι άνθρωποι μαζί, με την ελευθερία να κάνουν ό,τι θέλουν, με φωνές που κάποιες φορές μοιάζουν με άναρχες και άναρθρες κραυγές, γεννούν από κοινού ένα πειθαρχημένο, εξαιρετικά μελωδικό αποτέλεσμα. Τρίτον, το πωγωνίσιο τραγούδι είναι πεντατονικό τραγούδι (δηλαδή βασίζεται σε μια μουσική κλίμακα με πέντε νότες και όχι επτά που χρησιμοποιούνται συνήθως), όπως, άλλωστε, οι περισσότερες αρχαίες λαϊκές μουσικές του κόσμου. Κι, όμως, είναι τόσο πλούσια η λαϊκή φαντασία που δε χρειάζεται περισσότερες μουσικές υποδιαιρέσεις για να κατασκευάσει αριστουργήματα. Η απλότητα σε συνδυασμό με την αυθεντική έμπνευση είναι αυτό που ξαφνιάζει, όπως σε όλες τις μορφές τέχνης. Τέταρτον, ακούγεται συχνά ότι το πωγωνίσιο τραγούδι οφείλεται στη μεγάλη μήτρα των εξαιρετικών μουσικών του κάμπου του Πωγωνίου. Σωστό. Αλλά είναι άλλο τόσο σωστό πως μια κοινωνία, αυτή του Πωγωνίου, γλεντζέδικη, που με την παραμικρή αφορμή έστηνε γλέντι, «φώναζε τα όργανα», ήταν αυτή που αποτέλεσε την αγκαλιά που έφτιαξε και συντήρησε ένα ιδιότυπο μουσικό πανεπιστήμιο χωρίς παρτιτούρες και θεωρητικά μαθήματα, που κατοικοεδρεύει στον Παρακάλαμο και αλλού, αλλά κυρίως στη ψυχή του ανθρώπου από το Πωγώνι.

Αυτή είναι η ταυτότητα του Πωγωνίου. Μια ταυτότητα με απευθείας σύνδεση με τον αρχέγονο άνθρωπο, που βρίσκει τρόπο να μιλάει, ακόμα, κατ’ ευθείαν στη ψυχή του σύγχρονου, αλλοτριωμένου ανθρώπου. Και, μάλλον, δε χρειάζεστε άλλο διαφημιστικό σποτ για να την προβάλλετε. Το γνωστό βιντεάκι που κάνει το γύρο του κόσμου, με τον κλαριντζή που ακολουθεί το χορό και «βαράει στ’ αυτί» μέσα στο ποτάμι, τον Καλαμά, δείχνει και ποιο  είναι το Πωγώνι και ποιοι είναι οι άνθρωποί του.

Οι εργασίες που παρουσιάζονται στη σημερινή ημερίδα επιχειρούν να συμβάλουν στην κατεύθυνση αυτή με φρέσκιες ιδέες, από νέους επιστήμονες, που εξειδικεύονται στα ζητήματα περιβάλλοντος και ανάπτυξης των ορεινών περιοχών.

Κατ’ αρχάς, όλοι οι σπουδαστές του μεταπτυχιακού και οι συνεργάτες του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. ανέλυσαν τα χαρακτηριστικά της περιοχής του Πωγωνίου και κατέληξαν σε αναπτυξιακά σενάρια για το Δήμο. Μελετήθηκε κατά πόσον ο Καλλικρατικός Δήμος, που περιλαμβάνει περιοχές με έντονες ανομοιογένειες, μπορεί να ομογενοποιηθεί και να βαδίσει ενωμένος στον ίδιο ρυθμό. Αποτιμήθηκαν τα αποτελέσματα από τις χρηματοδοτήσεις στην περιοχή, όσον αφορά στην τόνωση της απασχόλησης και της οικονομικής δραστηριότητας. Αποτυπώθηκαν με συνεντεύξεις σε σχολεία τα όνειρα, οι προσδοκίες και οι προβληματισμοί των παιδιών. Αναλύθηκαν συνολικά τα χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας στην περιοχή, με έμφαση στις νέες επιχειρήσεις που έχουν εγκατασταθεί στο Δήμο και εντοπίστηκαν ευκαιρίες και προβλήματα. Μελετήθηκε η παραδοσιακή καλλιέργεια του αραβοσίτου και προτάθηκαν τρόποι για τη βελτίωσή των αποδόσεών της και τη μείωση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης από αυτήν. Προτείνονται εναλλακτικά είδη και τρόποι καλλιέργειας που μπορούν να εφαρμοστούν στην περιοχή και αναλύθηκε η οικονομική τους απόδοση. Εξετάστηκε το ενδεχόμενο αποδοτικότερης αξιοποίησης της δασικής παραγωγής στην περιοχή μέσω της κατασκευής μονάδας τυποποίησης της καύσιμης βιομάζας. Αποτιμήθηκε το αργούν κτιριακό κεφάλαιο του Δήμου Πωγωνίου και προτάθηκαν τρόποι αξιοποίησής του. Διαστασιολογήθηκε και αξιολογήθηκε οικονομικά η δημιουργία μιας μονάδας παραγωγής και καύσης βιοαερίου, από αγροτικά και κτηνοτροφικά απόβλητα. Μελετήθηκε η δυνατότητα δημιουργίας ενός ποδηλατόδρομου στα ίχνη του παλιού καρόδρομου, στο Ντερβένι. Πραγματοποιήθηκε η μελέτη ανάδειξης της λίμνης Ζαραβίνας που περιλαμβάνει δραστηριότητες πέριξ της λίμνης αλλά και εντός αυτής, ώστε να αποτελέσει πόλο έλξης για ντόπιους και επισκέπτες. Αποτυπώθηκε η στάση της κοινής γνώμης της  Περιφερειακής Ενότητας Ιωαννίνων στο ενδεχόμενο εξόρυξης πετρελαίου.

Δεν παραλείψαμε, μέσα στις εργασίες, να συμπεριλάβουμε περιβαλλοντικά προβλήματα που επηρεάζουν την περιοχή. Προσεγγίστηκε το ζήτημα των δασικών πυρκαγιών στις νέες κλιματικές συνθήκες και προτείνονται τρόποι αντιμετώπισής τους. Κατασκευάσθηκε χάρτης επικινδυνότητας, όσον αφορά στην εμφάνιση κατολισθητικών φαινομένων για το Δήμο Πωγωνίου.  Μελετήθηκε το πρόβλημα της διάβρωσης της κοίτης του ποταμού Καλαμά και διαμορφώθηκαν και κοστολογήθηκαν προτάσεις άμεσης παρέμβασης για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Στόχος της σημερινής εκδήλωσης είναι να παρουσιάσουμε στην κοινωνία του Πωγωνίου ρεαλιστικές και καινοτόμες προτάσεις. Η σημερινή ημερίδα είναι το απαραίτητο βήμα ενημέρωσης των κατοίκων και των φορέων της περιοχής. Αν καταφέρουμε να προσανατολίσουμε τις προσπάθειες της τοπικής κοινωνίας προς στόχους που μπορούν να φτιάξουν ένα καλύτερο τόπο, που θα αξίζει όχι μόνο να επισκέπτεται περισσότερο κανείς αλλά θα τον διαλέγει για να ζήσει, τότε θα έχουμε βάλει και εμείς το λιθαράκι μας. Και θα είμαστε υπερήφανοι γι' αυτό.