Πέρασαν κιόλας πέντε χρόνια από τη λειτουργία της 2ης κατεύθυνσης του ΔΠΜΣ «Περιβάλλον και Ανάπτυξη» του ΕΜΠ στο Μετσόβιο Κέντρο Διεπιστημονικής Έρευνας (ΜΕΚΔΕ) στο Μέτσοβο. Ο χρόνος είναι αρκετός για τον απολογισμό μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, η οποία είναι μοναδική στην Ελλάδα, ίσως και στον υπόλοιπο κόσμο. Δεδομένου ότι συμμετείχα από την αρχή στην ιδιαίτερη αυτή διαδικασία, ως διδάσκων ενός μαθήματος, θεωρώ χρήσιμο να μοιραστώ τις προσωπικές μου εμπειρίες μου και να εκθέσω ορισμένες απόψεις για τη λειτουργία της.
    Τα κύρια χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν το συγκεκριμένο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στο Μέτσοβο είναι:
- Οι φοιτητές ζουν, δρουν και σπουδάζουν στις εγκαταστάσεις του ΜΕΚΔΕ, ενώ ο εκάστοτε διδάσκων μετακινείται στο ίδιο χώρο και συνήθως συμβιώνει με τους φοιτητές.
- Η εκπαιδευτική διαδικασία κάθε μαθήματος διαρκεί ένα μικρό χρονικό διάστημα (1-2 εβδομάδες), μέσα στο οποίο θα πρέπει να ολοκληρωθεί ένα εξαμηνιαίο μάθημα.
- Οι φοιτητές προέρχονται από πολλούς και διαφορετικούς κλάδους των θετικών αλλά και των κοινωνικών επιστημών (το σημείο αυτό αφορά και τις δύο κατευθύνσεις του ΔΠΜΣ)
- Οι φοιτητές βιώνουν το αντικείμενό τους (περιβάλλον και ανάπτυξη ορεινών περιοχών) αφού ζουν σε αυτό, ενώ μεγάλο μέρος της εκπαίδευσης τους γίνεται με τη μελέτη των πραγματικών προβλημάτων των γειτονικών ορεινών περιοχών και κοινωνιών.
    Η εμπειρία μου στο συγκεκριμένο πρόγραμμα, έδειξε ότι τα παραπάνω χαρακτηριστικά δρουν αθροιστικά, συμβάλλοντας στον κύριο στόχο του ΔΠΜΣ, ο οποίος είναι η σύνθεση των επί μέρους επιστημονικών ειδικοτήτων για την επίλυση των σύγχρονων πολύπλοκών τεχνολογικών προβλημάτων. Συγκεκριμένα:
- Η συμβίωση των περισσοτέρων φοιτητών στους χώρους του ΜΕΚΔΕ έχει ως αποτέλεσμα την ισχυρή, μεταξύ τους, συνεργασία. Η συνεργασία είναι πολύ ευρύτερη και ποιοτικότερη από ότι στα συμβατικά μεταπτυχιακά, αφού επεκτείνεται σε χώρους εκτός των αιθουσών και σε χρόνους εκτός των μαθημάτων. Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό να βλέπεις ομάδες φοιτητών να συνεργάζονται, μέχρι αργά το βράδυ, στη βιβλιοθήκη, στις αίθουσες υπολογιστών ακόμη και στην κουζίνα του ΜΕΚΔΕ, ώστε να ολοκληρώσουν έγκαιρα τις εργασίες τους και τις όποιες υποχρεώσεις τους.
- Η προέλευση των φοιτητών από διαφορετικές επιστημονικές ειδικότητες σε συνδυασμό με τον «κοινοβιακό» τρόπο ζωής ενισχύει σημαντικά την διεπιστημονική τους αντίληψη μέσα από την καθημερινή συζήτηση για ένα πλήθος επιστημονικών ζητημάτων, πολλά από τα οποία είναι εκτός του αντικειμένου του μεταπτυχιακού. Ο γεωπόνος δίνει συμβουλές για την ανάπτυξη φυτών σε γλάστρα, ο ηλεκτρολόγος μηχανικός επιδιορθώνει την πρίζα που δεν λειτουργεί, ο περιβαλλοντολόγος υλοποιεί σύστημα κομποστοποίησης αποβλήτων, ενώ ο πολιτικός επιστήμονας προσπαθεί να εξηγήσει, σε «τεχνοκράτες» πολιτικούς μηχανικούς, τα μυστικά της διαβούλευσης για την αποδοχή των τεχνικών έργων από τις τοπικές κοινωνίες.
- Η παραμονή του «δασκάλου» στους χώρους του ΜΕΚΔΕ συμβάλλει σημαντικά στην αλληλεπίδραση διδάσκοντα και διδασκομένων. Το μάθημα συνεχίζεται και εκτός των αιθουσών μόνο που πολλές φορές οι ρόλοι αντιστρέφονται, αφού ο «δάσκαλος» έχει πολλά να μάθει από νέους επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, σε χαλαρές συζητήσεις την ώρα του φαγητού, του καφέ ή του περιπάτου. Ο βαθμός αλληλεπίδρασης είναι διαφορετικός σε κάθε περίπτωση, αφού εξαρτάται από την ιδιοσυγκρασία (κυρίως) του διδάσκοντα και (δευτερευόντως) των διδασκομένων.
- Η ολοκλήρωση ενός εξαμηνιαίου μαθήματος σε συμπιεσμένο χρόνο, με πολλές διδακτικές ώρες κάθε ημέρα, σε τόσο «ανομοιογενές», για τα δεδομένα του ΕΜΠ, κοινό, εξαναγκάζει το διδάσκοντα να κάνει το μάθημα περισσότερο (α) ελκυστικό ώστε να μην κουράσει τους φοιτητές, (β) ολοκληρωμένο ώστε να «αγγίξει» τις διάφορες ειδικότητες και (γ) πρακτικό ώστε να προκαλέσει το ενδιαφέρον και των πιο μακρινών, στο αντικείμενο, ειδικοτήτων.
- Τα πραγματικά προβλήματα των γειτονικών ορεινών περιοχών τα οποία τίθενται προς μελέτη στους φοιτητές απαιτούν από τη φύση τους διεπιστημονική προσέγγιση και τη συνεργασία πολλών ειδικοτήτων. Ακόμη οι φοιτητές έχουν την ευκαιρία να βιώσουν τα προβλήματα μέσα από επισκέψεις στο χώρο όπου αυτά εκδηλώνονται και άμεσες συζητήσεις με τους κατοίκους που τα βιώνουν στην καθημερινότητά τους.
    Τα τελευταία 25 χρόνια διδάσκω στο ΕΜΠ από διάφορες θέσεις μια σειρά από προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα στα αντικείμενα της Υδρολογίας, της Διαχείρισης Υδατικών Πόρων και της Υδροπληροφορικής. Τα μαθήματα που συνδιδάσκω στο ΔΠΜΣ Περιβάλλον και Ανάπτυξη (Υδατικό Περιβάλλον και η παραλλαγή του για τις ορεινές περιοχές στο Μέτσοβο) είναι τα πιο προσφιλή σε μένα για τους λόγους που παρουσιάζονται στη συνέχεια:
- Σε ένα μάθημα παρουσιάζεται το σύνολο των (σχετικών με το νερό) αντικειμένων, τα οποία διδάσκονται σε μια σειρά από προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα του ΕΜΠ. Έτσι οι φοιτητές έρχονται σε επαφή με θέματα που σχετίζονται με την υδρολογία, τη στατιστική, τη μετεωρολογία, την κλιματολογία, τη διαχείριση υδατικών πόρων, τα υδραυλικά έργα, τις φυσικές καταστροφές (πλημμύρες-ξηρασίες), την υδροηλεκτρική ενέργεια καθώς και την οικολογία και την ποιότητα νερού (αντικείμενα που διδάσκει ο συνάδελφος Δ. Μαμάης).
- Όλα τα παραπάνω αντικείμενα θα πρέπει να διδάσκονται έτσι ώστε να ενδιαφέρουν εκείνους τους φοιτητές που τα έχουν (σε μικρό ή μεγάλο βαθμό) διδαχτεί στις προπτυχιακές τους σπουδές και να μην φέρνουν σε απόγνωση τους φοιτητές που δεν έχουν ακούσει καν τους τίτλους ορισμένων από τα αντικείμενα. Ακόμη το τελικό αποτέλεσμα δεν θα πρέπει να υπολείπεται του υψηλού επιστημονικού περιεχομένου που χαρακτηρίζει τα προγράμματα σπουδών του ΕΜΠ. Για το σκοπό αυτό οι βασικές αρχές κάθε επιστημονικού πεδίου διδάσκονται με την χρήση παραδειγμάτων από την καθημερινή ζωή και την παρουσίαση εφαρμογών και τεχνικών έργων, που την αναβαθμίζουν.
- Η πρόκληση του να παρουσιάσεις με επιτυχία εξειδικευμένα τεχνικά αντικείμενα σε επιστήμονες μη σχετικών ειδικοτήτων ιδιαίτερα σε αυτούς των κοινωνικών επιστημών. Αν και η διδασκαλία μου στη σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ απευθυνόταν σε φοιτητές με υψηλό τεχνολογικό υπόβαθρο πάντοτε με καθόριζε η σκέψη ότι «αν δεν μπορείς να το εξηγήσεις στη γιαγιά σου, δεν το ξέρεις». Η προσπάθειά μου να εκλαϊκεύσω δύσκολες έννοιες, χωρίς όμως αυτές να χάσουν το επιστημονικό τους υπόβαθρο, μέσα από την επινόηση παραδειγμάτων, σχημάτων ή αναλόγων από την καθημερινότητα, με έχει βοηθήσει να κατανοήσω πολύ καλύτερα την επιστήμη μου αλλά και να πλησιάσω τη σκέψη, την ψυχοσύνθεση και τη φιλοσοφία του κοινού στο οποίο προσπαθώ κάθε φορά να μεταφέρω τη συγκεκριμένη γνώση.
- Η πολυτέλεια του να μαθαίνεις από τους φοιτητές σου. Δυστυχώς στα συμβατικά μαθήματα στο ΕΜΠ (ειδικότερα στα προπτυχιακά) ελάχιστά πράγματα πια μπορούν να με μάθουν οι φοιτητές μου, ακόμη και εκείνοι που έχουν πολύ υψηλότερη νοημοσύνη από μένα. Η πολυετής εμπειρία και η εξειδίκευση μου στο αντικείμενο σε συνδυασμό με την απειρία του νεαρού κοινού στην Υδρολογία κάνει και τις πιο απρόσμενες ερωτήσεις και θέσεις, απλή ρουτίνα. Αντίθετα στο συγκεκριμένο μεταπτυχιακό έχω την ευκαιρία να μάθω νέα πράγματα σε θέματα που είναι περιφερειακά στα αντικείμενα που διδάσκω. Έτσι δεν χάνω την ευκαιρία να επεκτείνω τις γνώσεις μου (αλλά και των άλλων φοιτητών), μέσα από εργασίες και συζητήσεις, εκμεταλλευόμενος το βιολόγο, το γεωπόνο, τον κοινωνιολόγο, τον αρχιτέκτονα και τον οικονομολόγο που βρέθηκαν σε αυτή τη διεπιστημονική συνάθροιση.
- Η συμπύκνωση του χρόνου. Το μάθημά μας διαρκεί δύο εβδομάδες οι οποίες απέχουν μεταξύ τους περίπου δύο μήνες. Την πρώτη εβδομάδα παρουσιάζεται η ποσοτική διάσταση του υδατικού περιβάλλοντος (5 ημέρες), ενώ τη δεύτερη εβδομάδα παρουσιάζεται η ποιοτική διάσταση (3 ημέρες), την τέταρτη ημέρα γίνεται μια μικρή ημερίδα με παρουσίαση εργασιών (έχουν ανατεθεί από την πρώτη εβδομάδα), ενώ την τελευταία ημέρα πραγματοποιείται εκπαιδευτική εκδρομή στο κοντινό υδροσύστημα Αώου. Όσο και να φαίνεται παράξενο η διαδικασία αυτή υπερέχει κατά πολύ από τη συμβατική (η οποία γίνεται στην 1η κατεύθυνση) στα παρακάτω σημεία: (α) οι ώρες διδασκαλίας, οι οποίες εύκολα μπορούν να φτάσουν τις 40 (5 διδακτικές ώρες την ημέρα) περισσότερες από τις 39 (3 ώρες *13 εβδομάδες) που γίνονται στην πρώτη κατεύθυνση, (β) η πραγματοποίηση της εσωτερικής ημερίδας στις υψηλού επιπέδου εγκαταστάσεις του ΜΕΚΔΕ (με την ευκαιρία πρέπει να αναφέρω ότι οι εγκαταστάσεις είναι από τις αρτιότερες που έχει το ΕΜΠ), με μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων γύρω από το νερό και (γ) η δυνατότητα εύκολης και σύντομης επίσκεψης σε ένα υδροσύστημα (λίμνη και ΥΗΣ Αώου) το οποίο έχει πραγματικά μοναδικά χαρακτηριστικά. Πληροφοριακά, η τεχνητή λίμνη σχηματίζεται από επτά φράγματα, είναι η υψηλότερη της χώρας, η μοναδική όπου αντλούνται ύδατα για την αποστράγγιση παρακείμενου οροπεδίου και προστίθενται στην υδροηλεκτρική παραγωγή, και η μόνη εκτροπή υδάτων που θα πήγαιναν σε άλλη χώρα (Αλβανία). Ο ΥΗΣ λειτουργεί με τη μεγαλύτερη υδατόπτωση της χώρας, είναι ο πιο υπόγειος σταθμός και η πρόσβαση γίνεται μέσα από σήραγγα μήκους 2 km. Πραγματικά λυπάμαι που η απόσταση από την Αθήνα δεν επιτρέπει τη διοργάνωση εκδρομών στο συγκεκριμένο υδροσύστημα και για τους υπόλοιπους φοιτητές του ΕΜΠ.
    Ολοκληρώνοντας τη σύντομη αυτή παρουσίαση θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ στο προσωπικό υποστήριξης του ΜΕΚΔΕ, τους διδάσκοντες και τους συντονιστές. Το προσωπικό ουσιαστικά δεν έχει ωράριο, δεδομένου ότι υποστηρίζει σε σχεδόν 24ωρή βάση καθηγητές, φοιτητές και κτιριακές εγκαταστάσεις, ενώ η προσωπική επαφή, εκ των πραγμάτων κυριαρχεί της τυπικής επαγγελματικής συνεργασίας. Οι συμμετέχοντες καθηγητές θυσιάζουν χρόνο και χρήμα για να διδάξουν μακριά από το χώρο εργασίας τους, ενώ οι συντονιστές αγωνίζονται απεγνωσμένα για να λειτουργήσουν αυτό το πειραματικό αλλά πρωτοποριακό εκπαιδευτικό εγχείρημα και να εξασφαλίσουν πόρους. Από την άλλη πλευρά η ιδιαιτερότητα της διαδικασίας και η δύσκολη οικονομική συγκυρία έχει προκαλέσει σκέψεις σε κάποιους συναδέλφους (ειδικά αυτούς που δεν έχουν καμία εμπλοκή) για τη σκοπιμότητα του εγχειρήματος. Ακόμη, η απλοποιημένη αλλά και ολοκληρωμένη αντίληψη του γνωστικού αντικειμένου που θα πρέπει να μεταδοθεί στους «ετερόκλητους» και «μη μηχανικούς» φοιτητές ξενίζει πολλούς συναδέλφους, οι οποίοι είναι εξοικειωμένοι με την επιστημονική εξειδίκευση της εποχής μας και όχι με την διεπιστημονική προσέγγιση που κατείχαν όλοι σχεδόν οι αρχαίοι φιλόσοφοι και οι περισσότεροι επιστήμονες της Αναγέννησης. Θεωρώντας ότι δεν θα πρέπει η επιστημονική εξειδίκευση να οδηγεί στην πνευματική μονομέρεια βλέπω με σεβασμό κάθε προσπάθεια που σκοπό έχει να προσεγγίσει τα σύγχρονα προβλήματα από πολλές οπτικές γωνίες. Για παράδειγμα σήμερα η μελέτη, κατασκευή και λειτουργία τεχνικών έργων και συστημάτων που ουσιαστικά αποτελούν τα κύρια αντικείμενα απασχόλησης των αποφοίτων μας, θα πρέπει να επικουρούνται από τις επιστήμες της περιβαλλοντικής οικονομίας, της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας, της νομικής ακόμη και της ιστορίας.
    Τέλος, θα ήθελα να αναφερθώ στο θέμα των πόρων. Λογικά το μεταπτυχιακό αυτό θα πρέπει να έχει το μεγαλύτερο ανηγμένο κόστος ανά φοιτητή στο ΕΜΠ, δεδομένων του κόστους λειτουργίας και συντήρησης των εγκαταστάσεων σε ένα δύσκολο φυσικό περιβάλλον, της μετακίνησης των καθηγητών σε αυτή την απομεμακρυσμένη περιοχή της Ελλάδας και του μικρού αριθμού των φοιτητών. Οι συντονιστές κάνουν ότι μπορούν για να μειώσουν τα έξοδα χωρίς να αναζητηθούν άλλες «εμπορευματικές» λύσεις, όπως τα δίδακτρα φοίτησης ή η επί πληρωμή παραχώρηση της χρήσης των εγκαταστάσεων (που σε μεγάλο βαθμό θα κατέστρεφαν το ιδεολογικό πλαίσιο του εγχειρήματος).
Είναι δεδομένο ότι το ΕΜΠ αποτελεί το κορυφαίο τεχνολογικό ίδρυμα και εκπαιδεύει την πρωτοπορία της ελληνικής νεολαίας. Αξίζει το ΕΜΠ να διατηρεί αυτό το πρωτοποριακό εκπαιδευτικό εγχείρημα ή θα πρέπει να συμβιβαστεί με την εποχή της οικονομικής κρίσης και της πνευματικής ισοπέδωσης; H απάντηση δεν μπορεί να δοθεί από τους συμμετέχοντες, αλλά προσωπικά καλώ όλα τα μέλη της Πολυτεχνειακής κοινότητας να συμμετάσχουν σε κάποια από τις δραστηριότητες του ΜΕΚΔΕ (μαθήματα, συνέδρια, ημερίδες, εκπαιδευτικές επισκέψεις). Είμαι βέβαιος ότι όλοι θα συμφωνήσουν ότι η εκπαίδευση της πρωτοπορίας έχει ως προαπαιτούμενο την πρωτοπορία στην εκπαίδευση.