Με σκληρή δουλειά και επιμονή απέναντι στις δυσκολίες το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών», Β’ κατεύθυνση του Δ.Π.Μ.Σ. του Ε.Μ.Π. «Περιβάλλον και Ανάπτυξη», κατά την ακαδημαϊκή χρονιά 2015-2016, προσέγγισε με συστηματικό τρόπο τα προβλήματα μιας ορεινής περιοχής. «Υιοθετήσαμε» για έβδομη συνεχή χρονιά έναν ορεινό Δήμο της Ηπείρου, το Δήμο Γεωργίου Καραϊσκάκη, με στόχο να ενισχύσουμε τις αναπτυξιακές του προοπτικές, αρχικά κατανοώντας σε βάθος τη φυσιογνωμία του και, στη συνέχεια, αναπτύσσοντας καινοτόμες λύσεις. Στη σημερινή εκδήλωση, σκιαγραφούνται ρεαλιστικοί αναπτυξιακοί δρόμοι για έναν απομονωμένο Δήμο, που συγκαταλέγεται ανάμεσα στους φτωχότερους της Ευρώπης.
Ο Δήμος Γεωργίου Καραϊσκάκη είναι μια γεωγραφική ενότητα της Ηπείρου όχι ιδιαίτερα γνωστή. Οι γειτονικές ορεινές περιοχές, τα Τζουμέρκα, τα Άγραφα, είναι, ίσως, περισσότερο γνωστά στο ευρύ κοινό. Όμως, η περιοχή του Δήμου Γεωργίου Καραϊσκάκη είναι μια περιοχή με τη δική της ιδιαίτερη φυσιογνωμία, σε ένα από τα πιο σημαντικά «σταυροδρόμια» της ορεινής Ελλάδας. Ταυτόχρονα, είναι ο Δήμος των μεγάλων αντιθέσεων. Ο Δήμος ξεκινάει ουσιαστικά από τον κάμπο της Άρτας και οι πιο πολλοί οικισμοί στη Δημοτική Ενότητα (Δ.Ε.) Γεωργίου Καραϊσκάκη αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, «προάστια» της πόλης της Άρτας, έχοντας ως σημαντικό πλεονέκτημα την ύπαρξη μεγάλων εκτάσεων με ελαιοκαλλιέργειες. Η Δ.Ε. Γεωργίου Καραϊσκάκη καταλήγει στην ορεινή Σκουληκαριά, ιστορική έδρα του Δήμου και γενέτειρα του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Η Σκουληκαριά, αν και βρίσκεται μέσα σε ένα ελατόδασος, έχει θέα προς τη θάλασσα και, ταυτόχρονα, αποτελεί την αφετηρία της ανάβασης στο μοναδικής ομορφιάς οροπέδιο του Γαβρόγου. Στη Δ.Ε. Ηρακλειάς, όπου βρίσκεται και η έδρα του Δήμου, απλώνεται μια περιοχή με πολλά νερά, πέτρινα γεφύρια και σημαντική δραστηριότητα στον πρωτογενή τομέα. Η Δ.Ε. Τετραφυλλίας είναι το «άγριο» κομμάτι του Δήμου. Οικισμοί «αετοφωλιές» στα βουνά, πλούσια δάση και η μοναδικής ομορφιάς κοιλάδα του Αχελώου συνθέτουν το τοπίο. Αυτή η περιοχή του Δήμου είναι και το πέρασμα προς τα Άγραφα (Καρδίτσας και Ευρυτανίας), προς τα όρη Βάλτου της Αιτωλοακαρνανίας αλλά και προς τα ορεινά Τρίκαλα. Με άλλα λόγια, η Δ.Ε. Τετραφυλλίας είναι στο κέντρο μιας από τις πλέον ανεξερεύνητες και παρθένες περιοχές της ορεινής Ελλάδας.
Τα παραπάνω συνιστούν ένα δυσεπίλυτο αναπτυξιακό «παζλ» προβλημάτων και δυνατοτήτων, θέτουν το μεγάλο στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί: ένας Δήμος φτωχός αλλά με πλούσια φυσικά διαθέσιμα, να ανακαλύψει και να αναπτύξει τις δυνατότητες και τα πλεονεκτήματά του, για να κρατήσει τον πληθυσμό του, να κρατήσει τη νέα γενιά και να αντιμετωπίσει πιο αισιόδοξα το μέλλον. Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» έρχονται να συμβάλουν στην κατεύθυνση αυτή με τις εργασίες που θα παρουσιαστούν στη σημερινή εκδήλωση.
Ας ξεκινήσουμε με κάτι που μοιάζει «σαν σκηνές από ταινία προσεχώς», μια μικρή πρόγευση από τις εργασίες που πρόκειται να ακολουθήσουν:
Η εκδήλωσή μας ξεκινά με τη διερεύνηση των προσδοκιών της νέας γενιάς, της βασικής μαγιάς για τη μελλοντική πορεία της περιοχής. Εδώ κρύβεται ένα αισιόδοξο εύρημα. Τα παιδιά του Δήμου θέλουν να μείνουν στον τόπο τους, σε ποσοστά υψηλότερα από όλους τους άλλους ορεινούς Δήμους της Ηπείρου που έχουμε μελετήσει ως σήμερα. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται μια εφαρμογή που θα ζήλευαν πολλοί κάτοικοι των αστικών κέντρων: μια εφαρμογή για «έξυπνα» κινητά τηλέφωνα (smartphones) και μια διαδικτυακή πλατφόρμα για την άμεση επαφή των κατοίκων με τη δημοτική αρχή. Δύο εργασίες αφιερώνονται στο ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα του νερού. Η πρώτη σχετίζεται με την αντιμετώπιση ποιοτικών προβλημάτων στο δίκτυο ύδρευσης, ώστε να καλύπτονται αποτελεσματικότερα οι ανάγκες των κατοίκων. Η δεύτερη έχει να κάνει με την επεξεργασία λυμάτων, με κατάλληλα προσαρμοσμένο στους μικρούς οικισμούς τρόπο, προκειμένου να προστατευθούν τα υδάτινα σώματα της περιοχής από τη ρύπανση. Επειδή είναι σημαντικό να εξασφαλίζονται πόροι για την ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών από κάθε δυνατή πηγή, εξετάζονται οι δυνατότητες εξοικονόμησης ενέργειας σε δημοτικά κτίρια με μεγάλη κατανάλωση ενέργειας. Επίσης, γίνεται μια αναλυτική αποτίμηση του δυναμικού ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο Δήμο, ώστε να προσδιοριστούν οι δυνατότητες αξιοποίησής του με σεβασμό στα χαρακτηριστικά της περιοχής και προς όφελος της τοπικής κοινωνίας. Πέντε εργασίες εστιάζουν στην ενίσχυση του παραγωγικού τομέα του Δήμου. Αναλυτικότερα, πραγματοποιείται σχεδιασμός και οικονομοτεχνική ανάλυση ενός τυροκομείου, μελετώνται οι δυνατότητες και τα οικονομικά μεγέθη μιας μονάδας παραγωγής πέλλετ, εξετάζεται η βιωσιμότητα μιας επιχείρησης για τυποποίηση και μεταποίηση κάστανου, γίνεται διερεύνηση των δυνατοτήτων περαιτέρω αξιοποίησης της ρεικόριζας και προτείνονται τρόποι για ενίσχυση του γεωργικού εισοδήματος με κατάλληλες παρεμβάσεις στην ελαιοκαλλιέργεια. Στον τομέα του εναλλακτικού τουρισμού, αφιερώνεται μία εργασία σχετικά με τις δυνατότητες δημιουργίας διαδρομών και αξιοποίησης υποδομών στην ευρύτερη περιοχή της κοιλάδας του Αχελώου καθώς και μία εργασία για την αξιοποίηση του υδάτινου στοιχείου του Δήμου ως πόλου έλξης επισκεπτών. Όσον αφορά στην πολιτιστική κληρονομία του Δήμου, επιχειρείται η κοστολόγηση των έργων αναστήλωσης του εμβληματικού Γεφυριού του Κόρακα. Επίσης, προτείνονται τρόποι για την αισθητική αναβάθμιση του οικιστικού περιβάλλοντος της περιοχής. Όλα τα παραπάνω, συνδέονται στο τέλος σε με μια συνεκτική «αφήγηση» για το μέλλον του Δήμου.
Κλείνοντας, θέλω να αναφερθώ σε ένα ερώτημα που τριβελίζει το μυαλό μου από την πρώτη επίσκεψη στο Δήμο. Είναι άραγε τυχαία η συνύπαρξη στον ίδιο χώρο δυο μεγάλων μορφών της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας; Του Γεώργιου Καραϊσκάκη, του στρατηγού της επανάστασης του 1821 και του Άρη Βελουχιώτη, του πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ; Οι ορεινές περιοχές ήταν πάντα καταφύγιο των εξεγερμένων. Τους έδιναν την ευκαιρία να αντισταθμίσουν την υπεροχή των αντιπάλων τους με την αστείρευτη πίστη στο δίκιο του αγώνα που έδιναν. Όμως οι απρόσιτες ορεινές περιοχές δυσκολεύουν αφόρητα τη μάχη για την επιβίωση. Γι αυτό συχνά- πυκνά οι εξεγερμένοι κατέβαιναν χαμηλότερα, στις γειτονικές ημιορεινές περιοχές, για να αποκτήσουν τα αναγκαία. Αυτές οι περιοχές αποτελούσαν για τους εξεγερμένους τον ομφάλιο λώρο που τους κρατούσε στη ζωή. Η περιοχή του Δήμου Καραϊσκάκη είχε, μάλιστα, κάποια πρόσθετα στρατηγικά πλεονεκτήματα. Είχε μεν καλλιέργειες και κτηνοτροφία που μπορούσε να θρέψει τους «παράνομους» αλλά ταυτόχρονα έδινε ανεξάντλητες δυνατότητες διαφυγής προς τρεις κατευθύνσεις, τα Τζουμέρκα, τα Άγραφα και τα όρη του Βάλτου, όταν «σκούραιναν τα πράγματα». Η συχνή επαφή των κοινωνιών που έζησαν στην περιοχή με τους «παράνομους» και τους εξεγερμένους της κάθε εποχής διαμόρφωσε με αδιόρατο αλλά συγκεκριμένο τρόπο τα χαρακτηριστικά τους. Υπάρχει μια διαχρονική συμβίωση μαζί τους, που τις κάνει φιλικές προς τον κυνηγημένο. Έτσι, δεν είναι καθόλου τυχαίο που εδώ γεννήθηκε «της καλόγριας ο γιός», ο υπέροχος βωμολόχος της ελληνικής επανάστασης, κι εδώ έφτασε ψάχνοντας ύστατο καταφύγιο, κυνηγημένος από εχθρούς και φίλους, ο μεγάλος αντάρτης. Η «γη των παρανόμων», είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένας επιθετικός προσδιορισμός για την περιοχή, που γεννήθηκε αναλύοντας τα χαρακτηριστικά της ιστορίας της. Δηλώνει τον αντισυμβατικό πυρήνα των ανθρώπων της περιοχής, που παραμένει ισχυρός ακόμη και σήμερα, καλά προστατευμένος από συμπεριφορές που μοιάζουν τυπικές. Αρκεί κανείς να κερδίσει την εμπιστοσύνη τους και να ακούσει προσεκτικά τι έχουν να πουν.
Στόχος μας είναι η σημερινή εκδήλωση να είναι μια νέα αρχή για το Δήμο Γεωργίου Καραϊσκάκη. Θα επαναλάβουμε τον πιο φιλόδοξο στόχο που θέτουμε κάθε χρονιά: θέλουμε η επίσκεψη του ΕΜΠ στην περιοχή «να αλλάξει τη συζήτηση στα καφενεία». Να φρεσκάρει τους στόχους της τοπικής κοινωνίας, να εμπνεύσει αισιοδοξία. Μια αισιοδοξία βάσιμη, στηριγμένη στη γνώση. Φιλοδοξούμε η τοπική κοινωνία να αξιοποιήσει τα αποτελέσματα των ερευνών μας για να προωθήσει νέους δρόμους ανάπτυξης για την περιοχή, με ιδέες γειωμένες στην πραγματικότητα, αλλά πέραν της «πεπατημένης». Άλλωστε η «πεπατημένη» είναι αυτή που μας οδήγησε μέχρι εδώ.
